> Elkarrizketa: JUANJO OLASAGARRE > PERTSONAIEN IDENTITATE ERAIKITZEA EZINEZKO MALETAK, LEHEN ELEBERRIAN

• Pertsonaien identitate eraikitzea Ezinezko maletak, lehen eleberrian
• Beterriko Liburua · Aldizkaria, 2004-10

1963 urtean jaio zen Juanjo Olasagarre Arbizun. Gertu-gertuan, Dorrao herrixkan bizi da egun. Antzerkigintza nahiz kronika landu duen arren, poesia idatzi ohi du batik bat. Susa argitaletxearen eskutik kaleratu duen Ezinezko maletak eleberria, idatzi duen lehenengo nobela da.

Euskara irakasle lanbidez eta idazle, afizioz?
Afizioz, esan daiteke. Hasieran bai baina, egun, egia esan, ez diot galdetzen nire buruari zergatik idazten dudan. Zer egin arratsaldetan? Kirola egiteko, pasiatzeko edo idazteko denbora izaten dut. Afizioz egiten duzun hori, ohitura bihurtzen da, gero.

Literaturgintza ere lantzen al duzu ikasleekin? Zein jarrera azaltzen dute?
Altsasuko institutuan euskara mintegiko kide naiz. Literatura unibertsala lantzen dut ikasleekin, bai. Oro har, adin jauzi bat dagoela uste dut. Nik berrogeita bi urte beteko ditut datorren urtean. Gaur, esate baterako, mendebaldeko kulturaren bi adarrak zein diren azaldu diet. Beraiek ez zituzten ezagutzen... Nik uste dut eskolan, neurri batean, bitarteko okerrak erabiltzen ditugula. Ikusmenetik ikasten duen jendeari letra bidez irakatsi nahi diogu, eta borroka, hor dagoela esango nuke.

Zein egoeratan ikusten duzu egungo euskal literaturgintza?
Alde batetik, ez naiz oso baikorra euskararen etorkizunari buruz, beraz, bitartekoak jarrita, jendeak ez diola erantzuten ikusten dut. Baita etxean euskaraz hitz egiten duen Arbizuko jendea ere, gero institutura joan eta gaztelaniaz aritzen da eskolan. Ez dakit bitartekoa arazoa den, bitartekoak bai baititugu. Nik uste arazoa kulturala dela gehiago, hizkuntza handi baten menpe bizi izana… Euskal literaturaren etorkizunari buruz hitz egitea zaila da hizkuntzaren normalizazioa bermaturik ez dagoen bitartean. Bestalde, ni ez naiz oso tremendista, ez gara lanturuka arituko bizitza osoan zehar. Ahalik eta alaien bizi eta ahalik eta hobekien gauzak egiten saiatu behar dugu. Uste dut Atxagak esaten zuela; kezka hori atzean utzi behar dugula, ezin dugula atzean kezka horrekin etengabe bizi. Kezka hori hor dago baino, literaturan denetarik dago. Bakoitzak bere mamuak ditu eta ni, pertsonalki, sentimentalkeriaren kontra nago, momentu honetan. Nik uste irakurleari ez zaiola egia bat esaten, esperantza faltsu bat ematen zaiola: `euskara aurrera aterako da´ edo `mundua hobeki joango da´… Gai horrek ernegatu egiten nau. Ez nago horrekin konforme. Nik nahiago dut etsipena adieraztea, esperantza faltsu bat ematea baino.

Euskal idazle gustukoren bat?
Aipatuko zenukeen lanen bat?Azken urteetan gehien gustatu zaidan lana Larrepetit izan da. Oso lan ona dela uste dut eta gainera, juzgu morala oso apartekoa da; juzgu estetikoaren bidez egiten baitu. Niri asko gustatu zait. Ez zait gustatu baina, barrunbeak mugitu dizkit Libreta horiko poemak liburuak. Uste dut oso liburu polemikoa izan dela. Soinujolearen semea ere gustatu zait eta ez dut ulertzen El Pais-en egin dioten kritika.

Noiz eta nola hasi zinen idazten zu?
Nik asko irakurri dut txikitandik, agian futbolean ondo jolasten ez nekielako. Uste dut idazteak laguntzen dizula, garai batean, identitate bat eraikitzen. Nik identitate bat eraiki behar nuen. Beti buruan izan nuen idaztearena baina, ez nintzen hamasei urterekin idazten hasi. Hogeita bost bat urterekin egin nituen lehen saioak eta hogeita zazpi edo zortzi urte nituela argitaratu nuen lehen lana.

Poesia idatzi izan duzu batik bat, kronika eta antzerkia ere bai. Poesiarekin sentitu al zara erosoen?
Nik beti esaten dut, olerki bat egiten duzunean, utzi eta berriro har dezakezula, nolabait. Ez da eguneroko jarraipena behar duen zerbait. Olerkia idazteak beste era bateko jarraipena behar du; irakurri egin behar duzu, klasikoak irakurtzen saiatu, hiztegia handik eta hemendik hartu… Poesiak ez du idazten jartzea eskatzen, astebete edo hamabost egunean poema bat agian erdi osatu duzu, eta gero buelta zaitezke berriro. Nik uste dut hori izan dela poesia idatzi izanaren arrazoietako bat. Nobelak, hasieran gutxienez, haria ez galtzeko, denbora asko eskatzen du.
Zure lehen eleberria da azkena kaleratu duzun lana. Poesia idaztetik jauzi handia izan al da?Lan aldetik bai, baina gainerakoan ez da jauzi handirik izan. Azken liburuetan gai bertsuen inguruan ari gara eta poema liburu horiek ere ez dira ohikoak; pertsonaiak daude… Teknikoki ez da hainbesterainoko aldea izan. Lan aldetik bai, hiru urtez, astean hiru edo lau aldiz, egunean ordu pare bat, liburuaren gainean egotea eskatu dit.

Zein izan da eleberriaren sortze prozesua, gaiari dagokionez?
Gaia oso argi zegoen. Ni Arbizukoa naiz eta inguruan egiten dut bizimodua. 80eko hamarkada oso garrantzitsua izan zen, batez ere, gazteak ginelako eta gertakari ezberdinak izan zirelako; transizioa tartean. Beti interesatu izan zait garai horretan mendebaldean edo Europan historia gidatzeko eta aldatzeko, edo historia, trenbide batean, gizakiak esaten dion lekuan jartzeko, beharrezko ahalegin horren kontra egitea. Marxen bidetik, hala eta hala eginez, historia haiek jarritako bidetik joango zela esaten zen eta ez da hala gertatu. Errusian bideak zabaldu zituzten, baina zientzia-injeneritza egiten ariko balira bezala; herri txikiak suntsituz eta nekazariei ere, halako planak emanez… Gauzak ez ziren ateratzen. Hemen ere halako zerbait izan zen, ilusio handiarekin nahasirik. Nik hori kontatu nahi nuen eta oraingo bizimoduarekin alderatu.
Zer nolako harrera izan du eleberriak?Ni gustura nago. Datuak eta ez ditut ezagutzen, ez bainaiz Susa argitaletxekoekin egon. Batzuei gustatu zaie eta beste batzuei ez. Nik ez dut nahi denen gustukoa izatea, badakit ez dela nobela borobil bat, baditu akatsak eta argitaratu aurretik, nik ere ikusi nizkion. Nolabait ere, nahikoa eskema itxia zuen nobelak eta pieza bat mugitzen bazenuen, beste bat mugitzen zen. Bestalde, oso nekatuta bukatu nuen. Gainera, horrenbeste buelta eman ondoren, idazle guztiok izaten dugu liburua bukatzeko gogoa. Emaitzarekin, nahikoa pozik nago.

Egituraren aldetik, bi garai ezberdin parekatu dituzu, iraganeko kontuak orainera ekartzeko…
Niri interesatzen zaidana, Hertzainak-en kanta hark zioena da: Denarekin amets egin eta egunerokoarekin konformatzen edo bizitzen jakitea. Hori islatu nahi izan dut. Nola egokitzen den jendea egunerokotasun arrunt horretara. Azken finean, uste dut harreman handia daukala gaztaroa galtzearekin eta helduaroari egokitzearekin.

Pertsonaiak uneoro beren nortasunaren bila ari dira. "Nortasunaren bilaketa" hitzak eleberriaren muina izan al daitezke?
Rikardo Arregi Diaz de Heredia poeta lagunak esaten zuen, berari gustatu zaiola bakoitzaren identitatea eraikitzeari buruzko nobela bat delako. Alegia, herri txiki batean jaiotzen bazara, herri horrek ematen dizun identitatea hartzeko aukera daukazu eta hori da errazena. Homosexuala baldin bazara edo ohartzen bazara, zure identitatea eraiki egin behar duzu. Beste adar batzuetara jo behar duzu hori eraikitzeko. Nekazaritzan sustraiak dituen herriak edo kultura horrek ez dizu aukera asko ematen. Hori ere kontatzen da nobelan. Bakoitzak bere identitatea ahal duen moduan eraikitzen du. Ezker abertzalea buruan duen pertsona hori ere identitate eraiki bat da. Denak dira eraikiak, gure aiton-amonenak ere bai.

Pertsonaien aldetik nahikoa berritzailea da eleberria. Euren artean oso ezberdinak diren lau gizonezko dira protagonista nagusiak…
Nortasuna eraikitzea interesatzen zitzaidanez, ametsak eta ametsik gabe bizitzea, banekien pertsonaiei estuki jarraitu behar niela. Lehendabiziko bertsioan, guztiak lehen pertsonan mintzatzen ziren. Irakurlearentzat nahikoa nahasketa izango zelakoan, narratzaile bat tartekatzea erabaki nuen. Baina narratzailea bakoitzaren nortasunaren hizketa modua eta mundua ikusteko erara egokitzen da, kamera pertsonaien ondoan baitago. Horregatik daude txoriak pasarte batzuetan, hizkuntza psikologiko pixka bat beste batzuetan. Nobela ez da lineala, jarraia. Ez nuen nobela hau narratzaile orojakile baten eskuetan ikusten. Beldurra nuen irakurlea nahasiko ote zen baina, badirudi ezetz. Liburuaren dohaietako bat hori dela uste dut, irakurlea ez dela galtzen.

Nobelan, herri txikiko giroa itogarri deskribatu duzu. Inguru txiki horretan, ideologia politikoaren aldetik edo alderdi sexualarenetik egindako aukera oso mugatua dela azalduz. Giro horretatik aldenduz, herritik hirirako ihesaldia planteatzen duzu. Lekunberritik Londresera, kasu honetan…
Horri, garai batean, EHGAM-en, exilio sexuala deitzen zitzaion. Jendea Londresera edo hiri handi batera joaten zen bizitzera, hemen nahi zuen giroa aurkitzen ez zuelako. Horrek ez dauka zerikusirik errealitatearekin. Errealitatean, nahi baduzu, bizi zaitezke. Niri hori interesatzen zitzaidan, Bazterrek ezin duelako bere identitatea eraiki, ez duelako indarrik edo ez duelako borroka hori egin nahi. Londresera joaten da eta egia da Londres hor dagoela baina, izan zitekeen beste hiri bat. Kontrastea interesatzen zitzaidan. Aukera galduen gaia azaltzea ere bai; `beste bizimodu bat eraman izan bagenu´… erreflexio hori egitea.

80ko hamarkadako giroa ilun azaldu duzu. Garai hartako oroitzapen ilunak al dituzu zuk ere?
Desberdindu egin behar dira ni eta narraitzailea. Egia da, nik, Juanjo Olasagarrek, giro ilun moduan gogoratzen dudala garai hura. Agian nik ez nekielako oraindik nor nintzen, nire buruaren bila nenbilelako… Une zoriontsuak ere izan ziren, baina ilun gogoratzen dut garai hura. Euria… Bestalde, Hertzainak taldearen garaia izan zen, rock erradikalarena, jaialdiena… Argi neukan garai ilunak islatu nahi nituela, beste batzuentzat horrela izan ez zirela jakin badakidan arren.

Bihotz bakartien kluba taldearen webgunean, Rikardo Arregi Diaz de Heredia eta bion arteko elkarrizketan "Nik orain arte ez dut nobelarik idatzi eta orain atera dut nobela bat. Harriturik nago, izan ere, jendeak uste baitu niri gertatutako gauzak direla, ez hori bakarrik, baita nire inguruarekin kontuak garbitzeko nahia ere" diozu…
Kontu pertsonalak eta gertatutakoak badaude liburuan baina, bada asmatutako kontu ugari ere. Bada mindu den lagunen bat, -gero hitz egin dugun arren- bere burua pertsonaien baten azalean islatuta ikusi duelako. Berak esaten zidan ea nik horrela gogoratzen nituen garai haiek eta nik baietz esaten nion. Memoria oso gaiztoa da eta nahi duena gogoratzen du, bertsio bat eginez; hori ere egia da. Nik inguruarekin garbitu nituen kontuak. Ez dut liburu hau mendeku moduan egin. Agian orain zortzi urte idatzi behar nuen lana da baina, orain atera zait. Ez dut ezer kitatzeko idatzi. Izandako errealitate baten ikuspegi bat ematen du baina, beti ere, fikziotik. Fikzioa da eta ez errealitatea.

Amaiera oso bizia eta hein handi batean, esperogabea da. Tragedia handi bat izan zitekeena umorez zipriztinduta. Galdera zelebre batek ematen dio eleberriari bukaera. Amaiera originala…
Asko hitz egiten da Euskal Herriari buruz, zer den euskaldun izatea. Euskaldun guztiak gara abertzaleak eta ez hori bakarrik, baita iraultzaileak eta ezkertiarrak ere… Oso nekatuta nauka Euskal Herriak, beti matraka beraren inguruan gabiltza; jendea preso dago, jendea hil egiten da… Horren aurrean barre pixka bat egitearren, umore beltza tartekatu dut. Bukaera hasiera-hasieratik nuen buruan. Amaiera ironikoa izatea nahi nuen, guru buruari barre pixka bat egiteko. Badakit ez dela kontu makala, sufrimendu asko baitago. Banekien mingarria suerta zitekeela baina, uste dut gauzak konpontzeko eta barrez hasteko garaia ailegatu zaigula.

Txorien aipamenekin erkatu dituzu pertsonaia baten hainbat sentimendu nahiz hainbat egoeraren deskribapen.
Jexus Mari pertsonaiarekin datoz lotuta txorien aipamenak. Iban Zalduaren ideia bat izan zen; Jexux Mari pertsonaia, gehiago garatu edo kendu egingo lukeela esan zidan. Berak iradoki zidan txorien kontu hori. Egia da, pertsonaia sendotu egiten du, munduaren ikuskera bat ematen dio. Niri txoriak gustatzen zaizkit eta begiratzen ditut baina, ez dakit izugarri haien inguruan. Entziklopedia hartu eta zertxobait gehiago ikasi dut orain.

Maletak iraganaren sinbolo, behin baino gehiagotan agertzen dira eleberrian zehar. Izenburuan ere badu presentzia.
Denok daramagunaren sinbolo dira maletak. Joseba Sarrionandiak horri sustraiak deituko lioke. Maletak ez dira sustraiak bakarrik, baita bizitza ere; gainean daramaguna. Hasieratik bukaera oso argi neukanez, izenburua berez sortu zen. Irakurleari pista ematea ere bazen asmoa eta sinbolo hori famatzea. Maletak zer diren bakoitzak erabaki behar du, ez dira bakarrik maletak, edo bai. Nobela zentzu errealistan edo azalekoan irakurtzen duenarentzat bai baino, gure iragana, gure ilusioak, gure ametsak… ere aurki daitezke. Bukaera banuenean, maletak sartzea erabaki nuen; arriskurik gabeko uneak dira, goza ditzakezunak: koadrodunak, moreak… era ezberdineko maletak tarteka ditzakezu eta ongi pasatzen duzu idazterakoan, seguru sentitzen zarelako.

Eleberrigintzan jarraitzeko gogoa piztu al dizu nobela hau idazteak?
Ez dakit. Lehendabizi ikasturtea bideratu behar dut. Niri poesia idatzen jarraitzea gustatuko litzaidake. Iaz oso poesia gutxi idatzi nuen, aurten ari zaizkit kontu gehiago bururatzen eta ari naiz apunteak hartzen. Gauzak lasai hartu behar dira, presarik gabe.